Ruch jest podstawowym narzędziem realizacji zadań w grach zespołowych, znanych również jako sporty inwazyjne. Aby skutecznie atakować lub bronić przestrzeni w sportach “wielokierunkowych”, zawodnicy potrzebują wielu umiejętności technicznych i taktycznych oraz określonych zdolności fizycznych. Wszystkie te czynniki wpływają na efektywność rozwiązań, które zawodnik stosuje podczas rywalizacji. Zwinność jest zbiorczym parametrem mającym na celu określenie poziomu tej skuteczności, co czyni ją niezwykle istotną z punktu widzenia treningu i rozwoju sportowego.

Przez wiele lat zwinność była postrzegana głównie jako zdolność do szybkiej zmiany kierunku (CODS). W połączeniu z liniowym podejściem do procesu uczenia się, znacząco wpływało to na stosowany model nauczania. Trenerzy, przekonani o potrzebie budowania fundamentów przed zastosowaniem bardziej złożonych zadań, kategoryzowali ruchy i tworzyli modele techniczne, których opanowanie miało gwarantować maksymalny transfer. Zmianę w postrzeganiu zainicjowało wykazanie różnic pomiędzy szybkością zmiany kierunku bez reakcji na bodziec, a tą wynikającą z takiej reakcji.

Zwinność i CODS mają różny charakter, ze względu na nieprzewidywalność i elementy poznawcze zwinności, które są nieobecne w zadaniach CODS. Istnieją dowody na to, że testy zwinności są w stanie lepiej odróżnić sportowców o wyższych i niższych standardach niż testy CODS, a zatem trening i ocena sportowców powinny koncentrować się na zwinności.

Chociaż znaczenie aspektu percepcyjnego jest niezaprzeczalne, problemem jest zrozumienie procesu nabywania umiejętności przez trenerów pracujących ze sportowcami.

Tradycyjna edukacja ruchowa skupia się na nauczaniu konkretnych, uniwersalnych wzorców, których zawodnik może potem używać jak narzędzi w warunkach rywalizacji. Trener wybiera i uczy najlepszych rozwiązań w oparciu o teorię biomechaniki, wykorzystując demonstracje, izolowane ćwiczenia i informacje zwrotne. Takie podejście jest kluczową cechą technik i metod wywodzących się z pedagogiki linearnej. Krytycy twierdzą jednak, że odnoszący sukcesy zawodnicy rzadko wykazują powtarzalne lub biomechanicznie wyidealizowane ruchy. Zamiast tego najlepsi sportowcy wykazują dużą adaptowalność, szybko dostosowując się do zmieniających się warunków.

Pedagogika nielinearna uwzględnia dynamiczny i złożony charakter uczenia się umiejętności ruchowych. Praktyczne ograniczenia tradycyjnego, redukcjonistycznego podejścia do nabywania umiejętności w sporcie zostały głęboko zbadane przez naukowców, a zaproponowany model doprowadził do wzrostu świadomości wśród trenerów na temat ograniczeń, wzajemnych powiązań i nieliniowych relacji między wykonawcą, zadaniem i środowiskiem. Ecological Dynamics Framework to naukowe podejście do badania zachowania systemów neurobiologicznych, w szczególności procesów percepcji, poznania i działania. Główny nacisk kładziony jest na relację między sportowcem a jego środowiskiem, ze szczególnym uwzględnieniem stałej wzajemności w tej interakcji. Koncepcja dynamiki ekologicznej opiera się na ideach psychologii ekologicznej i teorii złożonych systemów dynamicznych (nieliniowych). Teoria systemów dynamicznych wyjaśnia zachowanie złożonych systemów dynamicznych poprzez pryzmat wzajemnych interakcji między ich komponentami. Kiedy zmienia się zachowanie jednego elementu, zmienia się cały system, a zmiany te nie są linearne ani proporcjonalne. System nabiera kształtu poprzez samoorganizację elementów w oparciu o informacje ze środowiska oraz wewnętrzne i zewnętrzne ograniczenia, a nie nadrzędną, decydującą strukturę. Psychologia ekologiczna bada zachowanie i procesy poznawcze, biorąc pod uwagę kontekst, w którym znajduje się dana osoba oraz informacje, które bezpośrednio regulują jej działania. Ciągła interakcja między ruchem a informacjami znajduje odzwierciedlenie w bezpośrednim postrzeganiu możliwości działania (affordances) specyficznych dla zawodnika i jego zdolności do działania.

Istnieje wiele publikacji na temat pedagogiki nielinearnej i tradycyjnej oraz różnic między nimi. Niniejszy artykuł skupi się w szczególności na przedstawieniu modelu rozwijania zwinności w oparciu o spostrzeżenia nowoczesnej pedagogiki. Aby model ten był skuteczny, trenerzy muszą poprawnie zrozumieć pojęcie zwinności. Obecnie najbardziej powszechną definicją jest: “Szybka zmiana kierunku i prędkości całego ciała w odpowiedzi na bodziec”. Aby pomóc praktykom lepiej zrozumieć tę koncepcję, ważne jest, aby wziąć pod uwagę celowość, skuteczność i specyfikę informacji, które skłoniły do działania podczas omawiania zmian kierunku, sposobu ruchu czy prędkości. Badania sugerują, że jeśli bodziec nie jest wystarczająco specyficzny dla konkretnego środowiska, pomiar reakcji nie będzie istotny w ocenie ekspertyzy. Eksperci mogą wykorzystywać istotne informacje w celu poprawy swoich wyników tylko wtedy, gdy środowisko jest “prawdziwe” (reprezentatywne).

Gdy informacje są ogólne, nie ma różnic między ekspertami a początkującymi. Zawodnik musi nauczyć się pozyskiwać konkretne, ważne informacje z otoczenia, aby skutecznie wykorzystywać ruch jako narzędzie do rozwiązywania specyficznych problemów. Nie chodzi tu o reagowanie na bodziec; zamiast tego chodzi o zbieranie konkretnych informacji w celu zarządzania zachowaniem. Sportowcy nieustannie regulują, dostosowują i łączą swój ruch z informacjami i tym, co te informacje im zapewniają. Ważne jest, aby zrozumieć, że zwinność nie jest atrybutem ogólnym. Zamiast tego, jest to zdolność do skutecznego rozwiązywania problemów, które zawodnik napotyka w określonym środowisku, poprzez ruch oparty na konkretnych informacjach. Umieszczenie zwinności w kontekście, bez którego trudno ją zdefiniować, będzie miało kluczowe znaczenie w konstruowaniu narzędzi oceny i projektowaniu interwencji treningowych.

Rola kontekstu w rozwoju zwinności

Mówiąc o zwinności, trenerzy i badacze często używają modelu składającego się z aspektów fizycznych, technicznych i percepcyjno-poznawczych. Linearne postrzeganie procesu uczenia się/rozwoju zwykle prowadzi do myślenia, że można oddzielić te elementy w treningu i poprawić całość poprzez poprawę części. Ważną cechą systemów dynamicznych jest nielinearność i nieproporcjonalność. Wzajemne powiązania wszystkich komponentów uniemożliwiają przewidzenie wpływu zmiany elementu na całość. Zgodnie z dynamiką ekologiczną, ruch może być nauczany lub analizowany jedynie poprzez uwzględnienie informacji kontekstowych wpływających na jego kształt. Kluczem jest tutaj relacja sportowca z ciągle zmieniającym się środowiskiem, a tym samym ciągłe sprzężenie percepcja-działanie (informacja-ruch). Wszystko jest informacją, cokolwiek stymuluje zmysły, całe środowisko. Nasze działanie/ruch jest zawsze związane z percepcją; ta relacja jest ciągła i wzajemna. Informacje określają zaproszenia lub możliwości działania (affordances) dostępne do wykorzystania w kontekście skuteczności. Zaproszenia te są specyficzne dla każdego zawodnika. Znaczenie zdobytych informacji pociąga za sobą potrzebę zaprojektowania zadań treningowych tak, aby zawodnik mógł poprawić efektywność ich pozyskiwania (dostrojenie) poprzez kształcenie intencji i uwagi, a w konsekwencji lepiej dostosować ruch do stale zmieniających się warunków (kalibracja).

Aby sportowiec mógł w pełni zintegrować doświadczenie treningowe, istotna jest również regularna ekspozycja na warunki rywalizacji. Ten poziom reprezentatywności jest niezbędny, ponieważ nie można go odtworzyć podczas treningu. Dzięki temu trener otrzymuje nie tylko silny bodziec rozwojowy, ale także narzędzie do monitorowania skuteczności zawodnika w docelowym środowisku. Jeśli jest to efektywnie wykorzystywane, pomaga w projektowaniu procesu treningowego dostosowanego do indywidualnych umiejętności i wymagań.

Zmienny ruch. Stabilny wynik.

W świecie sportu istnieją znaczne kontrowersje dotyczące koncepcji techniki. Według najnowszych badań, cytowanych przez Roba Graya, nie ma “idealnego modelu technicznego”. Na ruchy i technikę sportowca wpływa jego percepcja, intencje i indywidualne ograniczenia w danym środowisku. Kategoryzowanie ruchów i próba nauczania konkretnych technik może ograniczać zawodników, utrudniając rozwój umiejętności adaptacyjnych i potencjalnie prowadzić do nieskutecznych rozwiązań. Zawodnicy prezentujący najwyższy poziom w swojej dyscyplinie wykazują największą zmienność ruchów, przy niewielkiej zmienności rezultatów. Kiedy analizujemy zachowania ruchowe sportowców i pozycje, w których znajdują się podczas zawodów, łatwo zaobserwować, że ich mnogość i zmienność jest nieograniczona. Jesteśmy w stanie trenować tylko niektóre z nich. Zamiast tego trener może zapewnić zawodnikom doświadczenie w różnych/zmieniających się warunkach, zawierających informacje specyficzne dla sportu i pozwolić im czuć się komfortowo w niewygodnych sytuacjach. Sportowiec uczy się pozyskiwać informacje, dostosowywać zachowania ruchowe i tworzyć informacje w określony sposób, aby uzyskać przewagę nad przeciwnikiem.

Rola zdolności percepcyjnych w zapobieganiu urazom

Analiza nagrań wideo wykazała, że sposób w jaki zawodnicy dostosowują zachowania do sytuacji podczas gry jest istotnymi czynnikiem w mechanizmach urazów ACL. Sportowcy uprawiający gry zespołowe są stale narażeni na szybko zmieniające się, nieprzewidywalne środowisko, a ich efektywność zależy od sprawności łączenia percepcji i działania. Przed podjęciem decyzji o ruchu, często pod presją czasu, muszą dostrzec własne możliwości działania oraz możliwości przeciwników i kolegów z drużyny. Wszelkie deficyty lub opóźnienia w przetwarzaniu sensorycznym lub zarządzaniu uwagą mogą prowadzić do zaburzeń koordynacji i skutkować ruchami o wysokim ryzyku w warunkach dużych ograniczeń czasowych. W porównaniu z graczami niższego poziomu, piłkarze na wyższym poziomie wykazują bezpieczniejszą biomechanikę w wymagających poznawczo zadaniach. Sportowcy uprawiający gry zespołowe muszą szybko i skutecznie dostrzegać i interpretować okazje do wykonania udanego zagrania. Brak umiejętności utrzymania lub przekierowania uwagi z jednego bodźca na drugi może skutkować utratą świadomości przestrzennej i zaburzeniem kontroli motorycznej. Dane wskazują, że umiejętności percepcyjne i zdolność do szybkiego dostosowywania ruchu do zmieniających się warunków mają kluczowe znaczenie dla zmniejszenia ryzyka kontuzji.

Podejście do treningu zwinności Oparte na Ograniczeniach (CLA)

Proponowane ramy oparte są na modelu ograniczeń Karla Newella – Constraints Led Approach. Jego celem jest pomoc w zrozumieniu wpływu informacji na działania oraz decyzje podejmowane przez zawodników. Podejście to wyjaśnia, w jaki sposób koordynacja pojawia się w obliczu różnych ograniczeń (organizm, zadanie, środowisko), które działają w różnych skalach czasowych. Zarówno zewnętrzne, jak i wewnętrzne ograniczenia określają/wyznaczają ramy możliwych działań, które środowisko oferuje sportowcowi. Podejście treningowe oparte na ograniczeniach polega na manipulujących pewnymi warunkami, aby rzucić wyzwanie zdolnościom percepcyjnym i koordynacyjnym zawodników. Trening zwinności koncentruje się zatem na wykorzystaniu spektrum ćwiczeń otwartych/chaotycznych w całym procesie treningowym, w taki sposób aby przejść od prostszych do bardziej złożonych środowisk. Główny nacisk kładziony jest na zadanie, a nie na same ruchy. Manipulując ograniczeniami, sportowcy mogą doświadczyć określonej zmienności na odpowiednim poziomie, dostosowanym do indywidualnych i zespołowych potrzeb, w bezpiecznym środowisku.

Zasady Pedagogiki Nielinearnej w nabywaniu umiejętności ruchowych

Powyższa analiza wskazuje, że aby pozytywnie wpłynąć na zwinność, trener powinien zaprojektować środowisko tak, aby zawodnik mógł doświadczyć różnych problemów, których rozwiązanie wymaga zmiany kierunku, prędkości lub sposobu poruszania się w odpowiedzi na określone, specyficzne informacje. Pedagogika nielinearna proponuje zasady, które mają uczynić ten proces bardziej efektywnym i zapewnić transfer treningu.

Pierwszą zasadą jest reprezentatywność, realizowana poprzez Representative Learning Design. Aby uzyskać maksymalny transfer i zapewnić trwałość efektów, sesja powinna być reprezentatywna dla docelowego środowiska. Ważne jest, aby upewnić się, że to, co zawodnicy widzą, słyszą i czują w środowisku treningowym, jest podobne do środowiska rywalizacji. Dzięki temu zawodnik będzie mógł doskonalić wykorzystanie kluczowych informacji w procesie podejmowania decyzji oraz rozwiązywania problemów poprzez dostosowanie działania (akcja) do informacji (percepcja).

Drugą zasadą jest Upraszczanie Zadań. Trener musi tak modyfikować zadania treningowe, aby zapewnić funkcjonalną relację między informacją a ruchem. Złożoność, szybkość, intensywność, czas trwania lub ilość informacji mogą być manipulowane w celu dostosowania trudności zadania do umiejętności sportowców.

Kolejną zasadą jest Manipulacja Ograniczeniami. Ograniczenia, których kształt określa możliwe opcje działania, regulują zachowanie złożonych systemów. Celem procesu szkolenia jest takie zarządzanie ograniczeniami, aby oferować/zapraszać/zachęcać uczniów do odkrywania możliwości działania związanych z intencją sesji, która działa jako nadrzędne i organizacyjne ograniczenie. Trener powinien projektować działania, które stymulują sportowca do odkrywania różnych sposobów przezwyciężenia problemu. Skuteczność tego procesu zależy również od zapewnienia uczącemu się odpowiedniej zmienności warunków.

Czwartą zasadą jest Koncentracja Uwagi. Aby zmniejszyć świadomą i narzuconą kontrolę ruchu, trener powinien preferować instrukcje oparte na zewnętrznym skupieniu uwagi. Zakładając, że koncentracja i uwaga są ograniczeniami zawodników, trener musi rozważyć, na czym skupiają się oni podczas wykonywania ćwiczeń. Jak wspomniano wcześniej, ćwiczenia zamknięte zmuszają zawodników do myślenia o ruchach ciała. Z drugiej strony, ćwiczenia zorientowane na zadanie, w których uwaga koncentruje się poza ciałem zawodnika, pozwalają na funkcjonalny wybór rozwiązania – z konieczności, a nie na polecenie.

PRAKTYCZNE ZALECENIA:

Obecna praktyka w treningu zwinności polega na analizowaniu strategii ruchowych stosowanych przez najlepszych zawodników w danej dyscyplinie i projektowaniu treningu na tej podstawie. Zadaniem zawodników jest nauczyć się i powtarzać te techniki, w nadziei, że będą w stanie skutecznie wykorzystać je w sytuacjach rywalizacji. Jeśli jednak ktoś podpisuje się pod zasadami pedagogiki nielinearnej, wybierze inną drogę. Aby zaprojektować skuteczne zadania treningowe, które promują transfer umiejętności, trenerzy powinni najpierw przeanalizować sport, aby zidentyfikować najczęstsze i krytyczne problemy, ograniczenia, możliwości i informacje. Istotne jest również uwzględnienie indywidualnych ograniczeń, które wpływają na skuteczność oraz proces nabywania umiejętności przez każdego zawodnika. Stosując zasady pedagogiki nielinearnej, trening powinien być zaplanowany tak, by zawodnicy napotykali problemy na poziomie sprzyjającym nauce. Biorąc pod uwagę dynamiczną, nieliniową i nieprzewidywalną naturę tego procesu, trenerzy powinni być przygotowani na ciągłe wprowadzanie niezbędnych modyfikacji.

Najważniejszymi aspektami w projektowaniu treningu zwinności są:

Zadaniem zawodników jest rozwiązywanie problemów. Trenerzy powinni prowadzić, ułatwiać i moderować sportowców tak, aby lubili stawiać czoła wyzwaniom, rozwiązywać problemy i brać na siebie odpowiedzialność poprzez dokonywanie wyborów i podejmowanie decyzji.
Stwórz bezpieczne warunki niepewności: Akceptuj błędy i wspieraj proces poszukiwania. Proces uczenia się nie jest liniowy i jest inny dla każdego zawodnika.

Cel sesji:

Podczas planowania treningu użyj zdefiniowanej intencji jako ograniczenia organizacyjnego.
Upewnij się, że intencja treningu jest zgodna z intencjami zawodników.
Rozważ współprojektowanie treningu razem z zawodnikami. Dobrze rozumieją swoje potrzeby, a współprojektowanie zadań treningowych może głęboko zaangażować ich w przygotowanie do pracy i dalszy rozwój.

Ograniczaj, aby zachęcać::

Postrzegaj siebie jako “twórcę problemów”, który projektuje sesje treningowe w celu ułatwienia rozwoju umiejętności.
Możesz manipulować przestrzenią, czasem, postawą, zasadami i zawodnikami, aby stworzyć środowisko, w którym gracze mogą doświadczyć wystarczającej liczby powtórzeń krytycznych problemów i znaleźć skuteczne rozwiązania.
Unikaj “nadmiernych ograniczeń”. Postaraj się stworzyć środowisko, w którym zaangażowanie prowadzi do poszukiwania i znajdowania rozwiązań w krajobrazie pełnym specyficznych możliwości (afordancji).

Reprezentatywne projektowanie nauki (RDL):

Dostosuj poziom reprezentatywności do celu aktywności i poziomu sportowców. Czasami przeciążenie jednego aspektu wymaga obniżenia poziomu reprezentatywności.
Uproszczenie zadania zamiast jego dekompozycji zapewnia wyższy poziom RLD.
Informacje i ruch powinny być ze sobą powiązane. Zapewnij odpowiedni kontekst i upewnij się, że zawodnik pracuje z odpowiednimi, konkretnymi informacjami (przestrzeń, sprzęt, zawodnicy, wynik, czas, zasady).
Zawsze używaj zawodników zamiast pachołków. Jeśli to konieczne, ogranicz ich działanie.
Rozważ bodziec, który rozpoczyna ćwiczenie. Upewnij się, że jest on reprezentatywny (np. ruch zawodnika/piłki).
Pamiętaj, że nauka w reprezentatywnym środowisku nie zawsze wygląda “ładnie”. Jest to proces, który wymaga czasu i odpowiedniej ekspozycji na problem.

Powtarzanie bez powtarzania:

Zmieniaj ograniczenia dla każdego powtórzenia, aby dodać niezbędną zmienność. Pomoże to sportowcom nauczyć się, że ten sam wynik lub cel można osiągnąć na różne sposoby, w zależności od napotkanych warunków.
Zarządzanie trudnością poprzez regulację złożoności, szybkości, intensywności, czasu trwania, odległości i źródła informacji. Dzięki temu możliwa jest kontrola obciążenia fizycznego i percepcyjno-poznawczego. Dostosuj parametry do celu i poziomu graczy/drużyny. Na początku wystarczy 1vs1. Z czasem zwiększaj liczbę zmiennych/informacji.
Zdecyduj, czy zmienność ma być systematycznie czy losowo wprowadzana do środowiska treningowego.

ŹRÓDŁA:

Young Warren, Brian Dawson and Greg Henry Agility and Change-of-Direction Speed are Independent Skills: Implications for Agility in Invasion Sports, 2016

Chow JY, Davids K, Button C, Shuttleworth R, Renshaw I, et al. The Role of Nonlinear Pedagogy in Physical Education. Review of Educational Research 2007;77:251-278. doi: 10.3102/003465430305615.

Davids K, Button C, Bennett S, editors. Dynamics of skill acquisition: a constraints-led approach. 1st edition. USA: Human Kinetics, 2008.

Renshaw I, Davids K, O’Sullivan M. (2022). Learning and performing: What can theory offer high-performance sports practitioners? Brazilian Journal of Motor Behavior, 16(2):162-178.

Davids K. Learning design for Nonlinear Dynamical Movement Systems. The Open Sports Sciences Journal 2012;(5):9-16. doi: 10.2174/1875399X01205010009.

Woods CT, McKeown I, Rothwell M, Araújo D, Robertson S and Davids K (2020) Sport Practitioners as Sport Ecology Designers: How Ecological Dynamics Has Progressively Changed Perceptions of Skill “Acquisition” in the Sporting Habitat. Front. Psychol. 11:654. doi: 10.3389/fpsyg.2020.00654

Sheppard & Young Agility Literature Review: Classifications, Training and Testing, 2006

Farrow, Young, Bruce The Development of a Test of Reactive Agility for Netball: A New Methodology, 2005

Della Villa F, Buckthorpe M, Grassi A, et al. Systematic video analysis of ACL injuries in professional male football (soccer): injury mechanisms, situational patterns and biomechanics study on 134 consecutive cases. Br J Sports Med 2020;54:1423–32.

Wang C-H, Chang C-C, Liang Y-M, et al. Open vs. closed skill sports and the modulation of inhibitory control. PLoS One 2013;8:e55773

Swanik CB, “Buz” SC, Brains. Brains and Sprains: the brain’s role in noncontact anterior cruciate ligament injuries. J Athl Train 2015; 50: 1100–2.

Lee MJC, Lloyd DG, Lay BS, et al. Effects of different visual stimuli on postures and knee moments during sidestepping. Med Sci Sports Exerc 2013;45:1740–8

Broadbent DP, Causer J, Williams AM, et al. Perceptual-cognitive skill training and its transfer to expert performance in the field: future research directions. Eur J Sport Sci 2015;15:322–31.

Williams AM, Ward P, Smeeton NJ, et al. Developing anticipation skills in tennis using on-court instruction: perception versus perception and action. J Appl Sport Psychol 2004;16:350–60.

Thompson HW, McKinley PA. Landing from a jump: the role of vision when landing from known and unknown heights. Neuroreport 1995;6:581–4.

Ian Renshaw, Keith Davids, Daniel Newcombe, and Will Roberts, The Constraints-Led Approach.

Principles for Sports Coaching and Practice Design.

Fabian W. Otte, Keith Davids, Sarah-Kate Millar, Stefanie Klatt. Understanding How Athletes Learn: Integrating Skill Training Concepts, Theory and Practice from an Ecological Perspective.